XIX w. – wyrywkowe badania
Kompleks stanowisk wczesnośredniowiecznych, zwłaszcza grodziska znajdujące się w rejonie wsi Ciepłe był znany co najmniej od XIX w., o czym świadczy chociażby mapa Godfryda Ossowskiego zatytułowana „Mapa szańców w okolicy Ciepłego i Gniewu w Prusiech Królewskich”.
Centralny gród (Ciepłe 3) był badany wyrywkowo już w XIX i w początkach XX w., jednak poza wzmiankami o odkrytych przedmiotach zawartych w pracy W. Łęgi (Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na postawie wykopalisk, Toruń 1930) nie dysponujemy żadnymi innymi informacjami na temat tych badań. Wśród odkrytych dawniej zabytków wymieniano „siekiery, groty, ostrogi, podkowy, zamki, sierpy, noże, szydła, igły, grzebienie, łuski ryb, łyżwy, kabłączki skr. i ceramikę”.
1900 – odkrycie cmentarzyska z wyjątkowym grobem
Jesienią 1900 roku podczas budowy kolejki wąskotorowej relacji Wielkie Walichnowy – Ciepłe – Gniew – Kwidzyn dokonano jednego z najbardziej spektakularnych odkryć w archeologii wczesnego średniowiecza. Natrafiono wówczas na pięć grobów, które dzięki interwencji właściciela majątku Ciepłe R. Fiebelkorna, który był korespondentem Westpreussischen Provinzial-Museum w Gdańsku „przebadać” i zabezpieczyć złożone w nich dary grobowe. Badania ratownicze przeprowadził Paul Kumm z gdańskiego muzeum. Odsłonił kolejny, szósty grób.
Największe zainteresowanie wzbudzał grób V, w którym odkryto bogato zdobiony miecz, grot włóczni, wędzidło, strzemiona, ostrogi, okucia rzędu końskiego, wagę z zestawem odważników, misę brązową, naczynie drewniane, dwa noże oraz okucia skrzyni trumiennej. Pozyskane w czasie tych prac zabytki, podobnie jak i dokumentacja z tych badań nie zachowały się.
Już w artykule opisującym znalezisko odkryty w pochówek uznano za grób „wikinga”: „Von besonderem Interesse ist sodann die Aufdeckung eines neuen Skelett-Gräberfeldes in Warmhof bei Mewe, Kr. Marienwerder, mit typischen Wikinger-Beigaben, wie sie bislang in Westpreussen noch nicht festgestellt waren” (Amtlicher Bericht 1901, 48). We wszystkich przedwojennych, niemieckich opracowaniach dwa z odkrytych pochówków ze względu na złożone w nich wyposażenie uznano za skandynawskie.
1970 – badania sondażowe grodzisk
Z inicjatywy wieloletniego dyrektora Muzeum Archeologicznego w Gdańsku Jana Leona Łuki w 1970 r. rozpoczęto realizację programu weryfikacji grodzisk Pomorza Gdańskiego. Latem tego roku ekspedycja Muzeum przeprowadziła badania sondażowe czterech grodzisk w miejscowości Ciepłe. Przy okazji badań zmieniono dotychczasową numerację grodzisk w Ciepłem. W wyniku nowego podziału administracyjnego grodzisko leżące w Dybowie pod Gniewem zostało oznaczone numerem I. Pozostałe grodziska z Ciepłego zamiast numeracji znanej z pracy W. Łęgi (I–III) otrzymały numery 2–4.
Dodaj tu swój tekst nagłówka
1973-1974 – kontynuacja badań grodziska Ciepłe 3
Centralny gród jako jedyny został wytypowany do dalszych prac wykopaliskowych. Rozpoczęte w 1970 r. badania były kontynuowane w latach 1973 i 1974. W świetle wyników badań przez Elżbietę Choińską-Bohdan jego początki sięgają końca X bądź początków XI w. W trakcie badań w wykopie głównym (wykop I) zarejestrowano relikty wału. Na majdanie, w części północno-wschodniej odsłonięto paleniska i fragmenty zniszczonych konstrukcji drewnianych, o prawdopodobne mieszkalnym przeznaczeniu. Treść nawarstwień kulturowych, ich znaczna miąższość oraz stratygrafia świadczą o dość długim i intensywnym zasiedleniu grodu.
2004 – ponowne odkrycie cmentarzyska przez Zdzisławę Ratajczyk
Kolejny rozdział badań przypadł na pierwszą dekadę XXI w. kiedy zlokalizowano miejsce, w którym przeszło 100 lat temu odkryto sześć grobów. Przy okazji prac ziemnych związanych z zakładaniem sieci kanalizacyjnej w gminie Gniew, nadzorowanych przez Zdzisławę Ratajczyk z Muzeum Archeologicznego w Gdańsku podjęto działania w celu ustalenia dokładnej lokalizacji wczesnośredniowiecznego cmentarza. Założono wykop sondażowy o długości 23 m i szerokości 3,5 m i natrafiono na trzy pochówki. W rezultacie trafnej lokalizacji nekropoli, stanowisko zostało preliminowane do dalszego rozpoznania drogą systematycznych badań wykopaliskowych.
2005 – początek systematycznych badań
W 2005 miał miejsce pierwszy sezon systematycznych prac badawczych na cmentarzysku. W wykopie o powierzchni 200 m², odkryto 11 jam ze szczątkami 12 zmarłych (odkryto jeden grób podwójny), jeden grób ciałopalny oraz dwa skupiska spalonych szczątków ludzkich (złożonych przy dwóch grobach szkieletowych. Zaobserwowano quasi-rzędowy (miejscami zakłócony) układ grobów. Najczęściej były one zorientowane na linii wschód – zachód z nieznacznym odchyleniem na osi północny zachód – południowy wschód.
2008 – badania ratownicze i pierwszy grób komorowy
Po dwuletniej przerwie badania na cmentarzysku wznowiono w 2008 r. Było to możliwe dzięki dofinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Ochrony Dziedzictwa Narodowego, w ramach priorytetu „Ochrona zabytków archeologicznych”. W ramach projektu „Wykopaliskowe badania ratownicze stanowiska zagrożonego – Ciepłe, gm. Gniew, stanowisko 6” przebadano obszar o powierzchni 400 m², na którym odkryto 15 grobów szkieletowych i siedem obiektów w obrębie skupisk grobów lub obok nich, związanych prawdopodobnie z praktykami pogrzebowymi. Badania wykopaliskowe potwierdziły quasi-rzędowy układ grobów. W eksplorowanej części cmentarzyska (podobnie jak w latach poprzednich) jamy ze szczątkami zmarłych zorientowane były wzdłuż osi wschód – zachód, z pewnymi odchyleniami od tej osi na północny zachód lub południowy wschód.
Najcenniejszym odkryciem tego sezonu było odsłonięcie grobu komorowego, w którym złożono mężczyznę wyróżniającego się niezwykłym wyposażeniem w postaci uzbrojenia oraz oporządzenia jeździeckiego (grób 35). Grób ten odbiegał od opisanych wyżej pochówków także pod względem orientacji, wielkości, formy i głębokości, na której zalegał. Wszystkie przesłanki świadczyły, że odsłonięty pochówek jest analogiczny do odkrytych w 1900 r. grobów V i VI.
2009-2010 – kontynuacja badań
Badania w roku 2009 i 2010 były ukierunkowane na rozpoznanie zasięgu cmentarzyska. Przebadano przestrzeń 1300 m² rejestrując 18 obiektów sepulkralnych, a wśród nich: 17 pochówków szkieletowych oraz jeden pochówek ciałopalny z konstrukcją kamienną. Odsłonięto również obiekty/jamy o nieokreślonej funkcji, przypuszczalnie powiązane z pochówkami bądź praktykami pogrzebowymi. W roku 2009 odkryto kolejne groby męskie zupełnie odbiegające od dotąd zadokumentowanych pod względem orientacji, wielkości, głębokości i formy, a także wyposażenia. Tym razem były to trzy groby okazałe (oznaczone numerami 42, 43 oraz 47). Groby 42 i 43 zostały odsłonięte w centralnej części przebadanej strefy nekropolii. Były usytuowane obok siebie, sprawiając wręcz wrażenie jakby tworzyły jedno założenie grobowe. Kolejny okazały grób (47) był oddalony od nich o około 20 m w kierunku północno-zachodnim.
2013 – nieinwazyjne rozpoznanie cmentarzyska i otoczenia
W 2013 r. w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku pod kierownictwem Zdzisławy Ratajczyk realizowano program uzupełniających, nieinwazyjnych badań, z zastosowaniem prospekcji geofizycznej, rozpoznania lotniczego, badań powierzchniowych oraz rozpoznania geomorfologicznego. Projekt „Badania nieinwazyjne cmentarzyska w Ciepłem i jego okolic” dofinansowane zostało ze środków Ministra Kultury i Ochrony Dziedzictwa Narodowego, w ramach priorytetu „Ochrona zabytków archeologicznych”. W trakcie badań podjęto szereg działań. Badania geofizyczne zrealizowano na obszarze zajmowanym przez cmentarzysko (stanowisko 6), a także w obrębie pobliskiego grodziska (stanowisko 3). Uzyskano interesujące dane na temat pierwotnej konfiguracji terenu oraz organizacji przestrzennej wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego. Prospekcja lotnicza została wykonana z użyciem zdalnie sterowanego oktokoptera. Dzięki zdjęciom z powietrza możliwe było stworzenie ortofotomapy oraz numerycznego modelu powierzchni terenu. Pierwszym etapem tworzenia tej dokumentacji było wykonanie fotografii z perspektywy lotniczej.Udało się wykonać szereg zdjęć dokumentujących stan zachowania cmentarzyska i sąsiadującego z nim grodziska. Ostatnim elementem realizowanym w ramach omawianego projektu były badania geomorfologiczne, prowadzone pod kątem rozpoznania środowiskowych uwarunkowań rozwoju osadnictwa w rejonie Ciepłego.
2014 – ostatnie badania cmentarzyska
W 2014 roku wznowiono badania wykopaliskowe na cmentarzysku. W trakcie tej kampanii przebadano przestrzeń 250 m2 w nawiązaniu do wcześniejszych wykopów, rejestrując trzy pochówki szkieletowe ze szczątkami czworga zmarłych (odkryto jeden grób podwójny). Niezwykle interesujący okazał się ostatni z odkrytych grobów – 58, w którym natrafiono na podwójny pochówek. Zmarli ułożeni byli na osi północ – południe, z czaszkami na północ. Mężczyzny leżał w pozycji na wznak, z wyprostowanymi kończynami górnymi i dolnymi, twarzoczaszką zwróconą w kierunku kobiety (na W), leżącej po jego prawej stronie.
2018-2019 – projekt Ciepłe. Elitarna nekropola…
Ostatni rozdział w dziejach badań cmentarzyska w Ciepłem stanowi niniejsza publikacja, będąca rezultatem projektu Ciepłe, gmina Gniew, stanowisko 6. Opracowanie, analizy i publikacja materiałów z wczesnopiastowskiego cmentarzyska dofinansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury w ramach priorytety „Ochrona zabytków archeologicznych” i realizowanego w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku w latach 2018–2019. Rezultatem projektu jest ważna publikacja monograficzna Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim.
2019 – badania sondażowe nowego cmentarzyska
Wiosną 2019 r. w trakcie wizytacji terenowej Sławomira Wadyla i Adama Ostasza z Muzeum Archeologicznego w Gdańsku około 300 m na północ od grodziska Ciepłe 3 natrafiono na zabytki i szczątki ludzkie świadczące o istnieniu w tym miejscu nowego, nieznanego dotychczas cmentarzyska (Ciepłe 28). Późną jesienią tego roku na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku prowadzono badania sondażowe, których celem była weryfikacja stanowiska, określenie jego zasięgu i ocena stanu konserwatorskiego. Badania sondażowe poprzedzała prospekcja powierzchniowa, w trakcie której namierzano wszystkie odkryte materiały i kości. Wytyczono dwa wykopy sondażowe.W żadnym nie zarejestrowano żadnych obiektów sepulkralnych. Udało się określić południową granicę nekropoli, którą wyznaczało nieczytelne obecnie w terenie niewielkie rozcięcie erozyjne. Wyniki badań wykazały, że stanowisko było niszczone od dłuższego czasu wskutek intensywnej działalności agrotechnicznej.
2023 – pierwszy sezon badań w ramach projektu PKP
Latem 2023 r. przeprowadzono badania wykopaliskowe, które zainicjowały program kilkuletnich badań terenowych w ramach projektu „Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Ciepłem. Piastowski klucz do Pomorza Wschodniego”. Badania prowadzono w obrębie głównego grodziska – stan. 3 oraz cmentarzyska stan. 6. W trakcie badań grodziska zadokumentowano nawarstwienia o miąższości przekraczającej 3 m na całej długości wykopu. Zarejestrowane nawarstwienia odpowiadają sekwencji około 150 lat funkcjonowania grodu we wczesnym średniowieczu, a także epizodowi z czasów wojen polsko-szwedzkich z XVII w.W trakcie badań pozyskano bardzo liczny zespół zabytków. Przede wszystkim ceramiki w liczbie ponad 20 000. Ponadto ponad 5000 szczątków zwierząt, przede wszystkim hodowlanych oraz ryb. Podkreślenia wymaga niezwykle liczny zespół zabytków tzw. wydzielonych – które wypełniły inwentarz do pozycji 450. Są wśród nich zarówno przedmioty codziennego użytku – noże, przęśliki, szydła, osełki, ale także monety, ozdoby (m.in. kabłączki skroniowe), elementy pasa, czy wyjątkowe okładziny związane zapewne z siodłem końskim.Na cmentarzysku wytyczono jeden wykop badawczy o powierzchni do 1,5 ara, w miejscu styku z granicą badań z lat 2004-2014. Jest to strefa usytuowana na kulminacji wzgórza, na której założono nekropolę. W trackie prac zarejestrowano tylko jeden grób. Znajdował się przy północnej krawędzi wykopu. W grobie pochowano osobnika płci męskiej w wieku adultus/maturus. Na kościach szkieletu stwierdzono szereg patologii: próchnica, utrata zębów, zmiany na kręgosłupie i lewym nadgarstku oraz urazy: prawa łopatka – złamanie?, kość ramienna – złamanie. Przy szkielecie znaleziono grot włóczni zalegający przy prawej nodze, ostrzem skierowany w dół. Przy lewej stopie zaś ostrogę.
2023 – jesienne powierzchniówki
Jesienią 2023 r. przeprowadzono badania powierzchniowe i badania geofizyczne. Obok klasycznych prospekcji podczas badań wykorzystywano wykrywacz metalu. Zabytki podejmowano tylko z warstwy ornej, z głębokości większej niż 20 cm. Odkryte źródła domierzano za pomocą urządzenia GPS/GNSS. Sporządzono planigrafie wszystkich znalezionych źródeł archeologicznych. Na grodziskach Ciepłe 2, 4 oraz na osadzie Ciepłe 8 przeprowadzono badania geofizyczne metodą magnetyczną, ich wyniki są cenne pod kątem planowania dalszych wykopalisk. Wyniki badań z 2023 r. przyniosły niezwykle wartościowe rezultaty. Potwierdziły również silne zniszczenie stanowisk, co skutkuje obecnością wielu źródeł nieruchomych zalegających na powierzchni wszystkich stanowisk. O ile występowanie ceramiki na polach jest czymś normalnym, odkrywanie kości ludzkich oraz elementów wyposażenia grobowego wymaga uwagi i podjęcia ratowniczych badań. Szczególnie, że na cmentarzysku Ciepłe 28 odkryto silnie zniszczony (brakująca znaczna część kości) grób kobiety oznaczony nr 1.
2024 – drugi sezon badań w ramach projektu PKP
Latem 2024 roku przeprowadzono badania wykopaliskowe w obrębie grodziska Ciepłe 3 oraz cmentarzyska Ciepłe 28. Głównym celem prac było rozpoznanie stratygrafii fortyfikacji głównego grodu oraz zbadanie południowej części cmentarzyska odkrytego w 2019 roku. Na grodzisku założono dwa wykopy. Wykop 2 o wymiarach 10 × 3,5 m wytyczono jako przedłużenie wykopu 1, badanego w 2023 roku, w miejscu największego wyniesienia wału. Głębokość osiągnięta w wykopie wynosiła od 3 do 3,5 m. Uchwycono świadectwa przebudowy fortyfikacji. Istnieją przesłanki, by sądzić, że najstarszy wał powstał w latach 80./90. X wieku, natomiast jego przebudowa i powstanie potężniejszego, miały miejsce zapewne na początku XI wieku. Wykop 3, o wymiarach 5 × 3,5 m, założono we wschodniej części grodziska, na krawędzi wysoczyzny. Pozwolił on na rozpoznanie stratygrafii tej części grodziska oraz potwierdzenie istnienia formy obronnej od tej strony, prawdopodobnie w postaci palisady. W części wykopu bliższej majdanu uchwycono relikty zabudowy grodu, które również noszą ślady przebudowy, najprawdopodobniej związanej z reorganizacją całego grodu.Na cmentarzysku Ciepłe 28, położonym około 200 m na północ od grodziska, wytyczono wykop o wymiarach 10 × 5 m, który później poszerzono o pas o wymiarach 2,5 × 8 m. Odsłonięto 7 grobów: sześć szkieletowych oraz jeden ciałopalny. Tylko jeden z pochówków należał do osoby dorosłej, pozostałe to pochówki dzieci. Najprawdopodobniej uchwycono południową granicę cmentarzyska, którą wyznaczał niewielki parów, obecnie nieczytelny. Wśród darów grobowych znaleziono żelazne noże, elementy pasa oraz naczynie gliniane. Jesienią przeprowadzono także sondażowe badania północnego grodziska – Ciepłe 4. Celem badań było rozpoznanie jego stratygrafii i chronologii, co jest kluczowe dla poznania historii zasiedlenia tego miejsca. Przebadano trzy wykopy. Pozyskano niezbyt liczne materiały zabytkowe, które pozwalają na określenie XI-wiecznej metryki założenia. Dalsze analizy radiowęglowe pozwolą na uszczegółowienie chronologii grodziska.
